سسسیزلیڲین معلّمی «جبّار باغچهبان»
چئویرن: #شبنم_توحیدی بیرینجی بؤلۆم گۆلن آیینین اوْندوْققوزونجو گۆنو آذربایجانین اۇنودولمایان فخری، سسسیزلیڲین معلّمی «جبار باغچهبان»ین دوْغوم گۆنودور. میرزا جبار عسگرزاده ۱۹ گۆلن آیی، ۱۲۶۴.جۆ ایل ایروان شهرینده دنیایا گلدی. بؤیۆک باباسی «رضا»، تبریز بعضی منبعلره گؤره اورمیه شهریندن ایروانا کؤچمۆش اوْلوبدور. آتاسینین پئشهسی معمارلیق و قنّادچیلیق ایمیش. بعضاً ده قهوهخانالاردا نقّاللیق دا ائدرمیش. آلپ ارسلان، […]
چئویرن: #شبنم_توحیدی بیرینجی بؤلۆم گۆلن آیینین اوْندوْققوزونجو گۆنو آذربایجانین اۇنودولمایان فخری، سسسیزلیڲین معلّمی «جبار باغچهبان»ین دوْغوم گۆنودور. میرزا جبار عسگرزاده ۱۹ گۆلن آیی، ۱۲۶۴.جۆ ایل ایروان شهرینده دنیایا گلدی. بؤیۆک باباسی «رضا»، تبریز بعضی منبعلره گؤره اورمیه شهریندن ایروانا کؤچمۆش اوْلوبدور. آتاسینین پئشهسی معمارلیق و قنّادچیلیق ایمیش. بعضاً ده قهوهخانالاردا نقّاللیق دا ائدرمیش. آلپ ارسلان، کوْراوْغلو، نوشآفرین و بۆتۆنلوکله حماسی داستانلار نقل ائدرمیش. بؤیۆک ننهسی شاعر و طبیب ایمیش. باغچهبان ۱۵ یاشیناجان سنّتی شکیلده اداره اوْلان مکتبخانادا درس اوْخویوبدور. مکتب مُلّاسینین آدی «شیخ علیاکبر» ایمیش. اوْندان سوْنرا عائلهسینین یوْخسوللوغونا گؤره درس اوْخوماغی ترک ائدیب، آتاسینین پئشهسینده ایش گؤرمکله مشغول اوْلور. همین دُورده گیزلین صورتده قیزلارا درس اوْخوماغی اؤڲردیر. باغچهبان اوشاقلار باغچاسیندا، اوشاقلارا تۆرکجه شعرلر اؤڲردیردی. باغچهبانین قیزی «ثَمینه خانیم» آتاسی بارهسینده بؤیله دئییر کی، «آتام بؤیؤک ماراقلا تۆرک دیللی اوشاقلارا، اوشاق ادبیاتی شعرلری اؤڲردیردی، نمایشنامه یازیردی و اجرا ائدیردی. تۆرکجه دیلینده ایلک اوشاق شعرلرین، بو ایللرده سؤیلهییبدیر. ۱۹۰۵میلادی (۱۲۸۲ شمسی) ایلده مسلمانلار علیهینه اوْلان قێرغینلاردا توتوقلانیب و زندانی اوْلور. دوستاقدا طنز هفتهلیکلر یایماغا باشلاییر. ایلک درگیسی «ملّا نهیب» آدیندا اوْلور. اوْ آتاسیندان اؤڲرنمیش نقّاشلیق باشاریسیندان فایدالاناراق بیر هفته ایچینده ۸ صحفهلیک اوْلان هفتهلیڲیندن ۵۰ نسخه حاضیرلاییر. درگی زنداندان ائشیکده ده گئنیش صورتده آلقیشلانیر. بو هفتهلیک چالیشماسی بیر آی دوام ائدیر. «ملّا باشی» دوستاقدا اوْلان باغچهبانین ایکینجی طنز درگیسیدیر. بو درگی کاغیذ و ژلاتین آزلیغیندان و اوْنو زنداندان ائشیکده الده ائتمهسی چتینلیڲینه گؤره دایاندیریلدی. دوستاقدان آزاد اوْلان باغچهبان، اوشاقلار و قادینلارین سوادلاندیریلماسینا چوْخ دڲر وئریر و گیزلین صورتده قیزلارا درس اوْخوماغی اؤڲرتمَـڲه دوام ائدیر. «قێزیللی یاپراق و بایرامچیلیق» منظوم داستانلاری (عاجز) تخلّصۆ ایله ۱۲۹۰.جی ایل ایروان شهرینده اوشاقلار اۆچون یاییلیر. «لکلک» باغچهبانین یایدیغی اۆچۆنجۆ طنز درگیسیدیر. بو درگی ۱۲۹۱.جی گۆنش ایلینده (۱۹۱۴ میلادی) ایروان شهرینده یاییلیردی. بو ۸ صحفهلیک درگی ۱۲.جی شمارهسیندن، بیرینجی دنیا ساواشینین باشلانماغینا گؤره دایاندیریلیر. «لکلک» درگیسی، ملانصرالدین (۱۹۰۶.م)، بهلول (۱۹۰۷.م)، زنبور (۱۹۰۹.م)، آری (۱۹۱۰.م) و کل نیّت (۱۹۱۲.م)دن سوْنرا آذربایجان تۆرکجهسینده یاییلان یئددینجی طنز و فُکاهی درگیدیر. همین ایللرده باغچهبان «الف»، «اشک دغلیان»، «محیمه پیش آیی» و «م.پ» آدلارلا ملانصرالدین درگیسینده یازیلارین یاییرمیشلار. مسلمانلار علیهینه باشلانان قێرغینلارین سوْن ایلینده بیر عدّه مسلمانلاردان ایرانا طرف، بیر عدّهسی ده تۆرکیهیه گئدیر. باغچهبان دا ایکینجی گروهون ایچینده تۆرکیهنین ایغدیر شهرینه یئتیشیر. یئتهنک و باشاریلاینا گؤره ایغدیر شهرینین بلدیهسینین تحویلداری اوْلور و سوْنرالار فرماندار مقامینا یۆکسهلیر. ایغدیردا یاشادیغی دؤنمده «صفیه میربابایی»له ائولنیر. ۱۲۹۳.جۆ ایلده ارمنیلرین ایغدیر شهرینه گلمهسیله، اۆنلار مجبوراً گینه ایروانا قاییدیرلار. قاییتدیقدان سوْنرا، باغچهبان آتا – آناسینی الدن وئریر. تیفوس و باشقا ناخوْشلوقلارین یایقێنلاشماسیلا ایرواندان اطراف کندلره گئدیرلر. و نهایتینده جبار باغچهبان ۱۲۹۸.جی ایلده بیرینجی دنیا ساواشیندان سوْنرا، جلفا یوْلویلا مرند شهرینه وارد اوْلدو. مرند شهرینده «احمدیه» مدرسهسینده معلّمچیلیک ایشینه باشلادی.
ایکینجی بؤلۆم
تبریز شهرینده چالێشمالاری ۱۲۹۹.جو ایل، تبریز شهرینه گلندن سوْنرا، «دانش» آدلێ مدرسهده اؤڲرتمن اوْلور. ۱۳۰۲.جی ایلده ایلک کتابی «برنامه کار آموزگار»، ۱۳۰۳.جۆ ایل «الفبای آسان» و «الفبای دستی مخصوص ناشنوایان» آدلێ کتابین یاییر. باغچهبان «ابولقاسم فیوضات»ێن حِمایهسی آلتیندا ۱۳۰۳.جۆ ایلین گۆلن آییندا ایلک اوشاقلار باغچاسین (فارسجا؛ باغچه اطفال) مقصودیه محلّهسی و انجمن کۆچهسینده قوردو. همین ایل سوْی آدێن «عسگرزاده»دن، «باغچهبان»آ چئویریر. بو مدرسهلر اصلینده آلمانلی «فردریک فروبل»ێن ایلک دفعه «اوشاقلار باغچاسی» آدیندان گؤتۆرولوبدور. اوْ تبریز شهرینده اوْلان زمان اوشاقلارین ادبیات نمایشینین تَملینی قوْیدو. نمایشنامه یازیب، صحنهیه چێخارتماق، ماهنی اوْخوتماق، اوشاقلارا ناغیل تعریف ائتمک و… ایلک دفعه باغچهبان طرفیندن مدرسهلرده اجرا اوْلوندو. همین شهرده اوْلان زمان لال – کارلارێن اؤڲرتیمی ایشینه ماراقلانیر و بو ایشی گؤرمک اۆچون آددیم آتێر. لال – کارلارا اؤڲرتیمی باشلایان زماندا آذربایجان کۆلتۆرونون کلّ مدیری «مُحسنی» طرفیندن هدهلنیبدیر کی، «سن لال – کارلارا دیل اؤڲرتمک باشاریرسانسا، اوْندا اوشاق باغچاسیندا تۆرک اوشاقلارا فارسجا دیلی اؤڲرتمهڲین داها یاخشیدیر. بیزیم لال – کارلار مدرسهسینه احتیاجیمیز یوْخدور!» بونلاردان علاوه اوْ چوْخلاری طرفدن لاغا (مسخره) اوْلوندو و اوْنو آلچالتماغا چالیشیردیلار. بونلارا باخمایاراق باغچهبان ایشینه دوام ائتدی. آلتی آیدان سوْنرا قۇرولان جشن مراسمی، اهالی طرفیندن بؤیۆک ماراقلا قارشێلاندی. ماراغین بؤیۆکلوڲو اوْندایدی کێ، مدرسهنین حیطینده أڲلشمک اۆچون یئر یوْخ ایدی. باغچهبان ۱۳۰۳.جۆ ایلده ۳ نفر لال – کارلارا اۇغورلو درس وئرندن سوْنرا، زحمتلرین اوْنلارا اؤزل الفبا یاراتماغا یؤنَـلتدی. اوْ بو یئنی یوْلو ۱۳۲۳.جۆ ایل اؤزۆ یایدیغی «زبان (دیل)» درگیسینده و ۱۳۲۹.جو ایل «الفبای گویا (دانیشان الفبا)» کتابیندا ایضاحلادی. بو شیوهده تلفّظ و دوْداق اوْخوماغا تأکید اوْلدوغونا گؤره «دانیشان الفبا» آدێ وئریلدی و بو گۆنهجن ده ایرانین لال – کارلار اؤڲرتیم مرکزلرینده ایشلهنیر. ۱۳۰۶.جی ایلدن «محسنی» سیاسی ندنلره گؤره اوشاق باغچالارین تبریز شهرینده مُنحل ائتدی و نهایت باغچهبان آذربایجانی ترک ائدیب، فارس شهرلرینده چالێشماغا مجبور قالدی. اوْ زمان «ابولقاسم فیوضات» باغچهبانی شیراز شهرینه دعوت ائتدی. شیرازدا ایلک اوشاق باغچاسی، «دومیل» منطقهسینده ایشه باشلادی. ۱۳۰۸.جی ایلده «زندگی کودکان (اوشاقلارین یاشایێشی)» آدلێ کتابین شیراز شهرینده یایدی. بو ایراندا اوشاقلار گؤره یاییلان ایلک غیری درسی کتاب ایدی. باغچهبان شیرازدا اوشاقلار اۆچۆن یئددی نمایشنامه یازدی. اوْ ۱۳۱۱.جی ایلده لال – کارلارا مکتب آچماق اۆچۆن تهران شهرینه گلدی. تهراندا تکجه «صوفیا» آدلێ بیر قیز اوْنون مدرسهسینده آد یازدیردی. تهرانین اهالیسی باغچهبانا بیر اوْغرو گؤزۆ ایله باخیردیلار! محلهنین اوشاقلاری داش ایله کلاسلارین شیشهلرین سێندیریردیلار. ۱۳۱۲.جی ایلهجن اۆچ – دؤرد نفر شاگیردلره آرتدی. ۸ آی چالێشاندان سوْنرا، باغچهبان اوْنلار اۆچون بیر شنلیک مراسمی گئچیردی و اوْرایا فرهنگ وزیرین ده دعوت ائتدی. وزیر، باغچهبانین ایشلرین آلقێشلادی و مدرسهسینه یاردیم ائتمـڲه سؤز وئردی. ۱۳۱۲.جی ایلده، دوْندوران آیینین ۲۲.ده «تلفن گنگ» و یا «سۆمۆکسل تلفوْن»ـو اختراع ائتدی. بو دستگاه ۱۳۱۳.جۆ ایلده، آغلارگۆلر آیینین ۱۸.ده، ۱۱۸ شمارهیله شرکتلر، تجاری علامتلر و اختراعلار ثبت ائتمه ادارهسینده ثبت اوْلوندو. باغچهبانین ایشی توتدو و ۱۳۱۳.جۆ ایلده ایلک لال – کارلار مدرسهسینین امتیازی اوْنون آدێنا وئریلدی. باغچهبان ۱۳۲۳.جۆ ایلده مدرسهنین خرجلرین یئترمک و یئنی اؤڲرتمنلری تعلیم، ایشه آلماق و بودجه تأمین ائتمـڲه «لال – کار و کوْر اوشاقلار اۆچون دستک توْپلومو» تۆزۆغۆن (اساسنامهسین) حاضرلادی. ۶۰ نفرین اشتراکی ایله قوْرا پیشیرن (تیر) آیینین بیرینجی گۆنونده تصویبه یئتیردی و ۱۲/۱۲/۱۳۲۳.ده ۳۶ شمارهسی ایله ثبته یئتیردی. یؤنتیم قۇرولو، لال – کارلار اۆچون مدرسه تیکمَـڲه، ۲۰۰۰ مترلیک یئری تهران شهرینین یوسفآباد منطقهسینده، اؤدهنیشسیز اوْلاراق، مالیّه (دارایی) وزارتخاناسیندان آلدیلار. باغچهبان ۸۰ یاشێندا، ۱۳۴۵.جی ایلین آذر آیینین ۴.جۆ گۆنو، دؤرد گۆنلوک مریضلیکدن سوْنرا دنیاسینی دڲیشدی. مزاری شهر «ری»ـین چشمه علی محلّهسیندهدیر. رۇحو شاد، یوْلو دواملی اوْلسون.
🔸قایناق: https://ketabak.org/content (چهارشنبه ۱۲ اردیبهشت ۱۳۰۴ – خیاو شهری) @SancaqDergisi